afb. Fotopersbureau Het Zuiden, Ht(GvK), 15 september 1965
De Willem Mariastraat ontleent haar naam aan de eerste betiteling van de huidige Citadel, Fort Willem-Maria. Nadat Frederik Hendrik 's-Hertogenbosch in 1629 had ingenomen, adviseerde hij de Raad van State aan de noordkant van de stad een vestingwerk te bouwen. Tussen 1637 en 1642 bouwde men - bij de samenvloeiing van de Dommel en de Aa in de Dieze - een schans met vijf bastions. De muren waren gemiddeld twee meter dik en verhieven zich acht meter boven het water, dat de Citadel geheel omspoelde. Ongeveer op die plek lag vóór 1629 al een vestingwerk, Bastion aan de Boom, dat werd afgebroken. De officiële naam was Willem-Maria Schans, genoemd naar een zoon en schoondochter van Fredrik Hendrik. Het Bossche stadsbestuur had de fortnaam Willem-Maria bedacht, die later overgenomen werd door de landsregering. In de loop van zijn bestaan heeft het fort verschillende benamingen gehad. Behalve een verdedigingswerk tegen de Spanjaarden, was het veel meer een dwangburcht om de - in de ogen van de Staten-Generaal - onbetrouwbare, Spaansgezinde, katholieke stad onder de duim te houden. De Bossche bevolking gebruikte al snel de spotnaam 'Papenbril'; een 'bril' is een ander woord voor dwangburcht. Op een enkele plattegrond werd het fort ook wel aangeduid als 't Kasteel. De naam 'Citadel' ontstond in de Franse Tijd (1795-1813). In 1789 werd binnen het fort een Huis van Arrest voor militaire misdadigers gebouwd. Na een verbouwing in 1848 werd het bestemd tot kazerne. In 1880 werd een van de vijf bastions afgebroken om de doorvaart van de Zuid-Willemsvaart (1823-1826) te verbeteren. In de jaren zestig van de vorige eeuw verviel de kazernefunctie. Kunstenaars, gastarbeiders, jongerensociëteit en hobbygarage kwamen ervoor in de plaats. De gebouwen raakten volkomen uitgewoond, walmuren afgebroken en ingestort, bastionmuren waren vergraven en in het water gezakt. Halverwege de tachtiger jaren werd de Citadel grondig gerestaureerd ten behoeve van de huisvesting van het Rijksarchief, nu het Brabants Historisch Informatie Centrum. Binnen de muren zijn de aarden wallen hersteld aan de hand van gegevens uit 1745, compleet met borstweringen, schuttersbanketten, walgangen en opritten. Door sloop van overtollige bouwsels is de overzichtelijke, vijfhoekige ruimte weer ontstaan, het terreplein. Aan de buitenzijde zijn de bastions gerestaureerd en aanlandingen verwijderd, waardoor het ongenaakbare karakter van de zich uit het water verheffende 17e-eeuwse vestingwerk beter tot zijn recht komt. | 18 |
De straat ontleent haar naam aan het fort Willem-Maria, nu de Citadel genaamd. Dit fort wordt na de inname van 's-Hertogenbosch in 1629 door Frederik Hendrik gebouwd om de Bosschenaren in bedwang te houden. Het fort wordt daarom door de Bosschenaren ook wel 'Papenbril' genoemd. Willem en Maria trouwen in 1641. Hij is geboren op 27 mei 1626 te Den Haag en is de zoon van Frederik Hendrik en Amalia van Soms. Zij wordt geboren in 1631 te Londen als Mary Stuart. Ze is de dochter van Karel I, koning van Engeland, Schotland en Ierland en Henriëtte Maria de Bourbon, prinses van Frankrijk. Willem overlijdt in Den Haag in 1651 aan de kinderpokken en is bijgezet in de kerk van Delft. Maria overlijdt op 24 december 1660 in Londen en ligt begraven in de Westminsterabdij. | 104 |
Wie zijn Willem en Maria, naar wie in de Muntel de Willem Mariastraat is genoemd? Willem is de op 27 mei 1626 in Den Haag geboren zoon van Frederik Hendrik en Amalia van Solms. Toen Willem nog maar vier jaar oud was werd hij benoemd tot generaal van de cavalerie. Tien jaar later werd hij Ritmeester en in 1644 kolonel. Vanaf 1637 was hij ook al - bij afwezigheid van zijn vader - kapitein- en admiraal-generaal. Als militair onderscheidde hij zich in 1643 bij de strijd in Wouw en drie jaar later bij Gent. Het was immers de Opstand, de Tachtigjarige Oorlog! Deze strijd eindigde in 1648 bij de Vrede van Munster. Willem was als Willem II inmiddels zijn vader opgevolgd als stadhouder en kapitein-generaal in Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Groningen en Drenthe. Willem trouwde in 1641 Mary (Maria) Stuart. Nog geen tien jaar later zou hij in Den Haag aan de kinderpokken overlijden. Vier maanden later eerst werd zijn stoffelijk overschot bijgezet in de kerk van Delft, op 8 maart 1651. Maria Stuart was de vrouw van Willem. Zij was in 1631 in Londen geboren als de dochter van Karel I, koning van Engeland, Schotland en Ierland en van Henriëtte Maria de Bourbon, prinses van Frankrijk. Zij overleed op kerstavond, 24 december, 1660 in haar geboortestad Londen en werd begraven in de Westminsterabdij.
Maar hoe komen deze namen „Willem” en „Maria” nu in 's-Hertogenbosch terecht?
In 1629 had Frederik Hendrik 's-Hertogenbosch veroverd. Vanaf die tijd had hij een stad in zijn bezit die hem niet erg vriendelijk gezint was. Daarom liet hij een dwangburcht bouwen. Dit fort, kasteel, diende om de stad zèlf onder kontrole te houden. In 1637 werd met de bouw ervan begonnen. Vijf jaar later, in 1642 was het klaar. Het Fort Willem-Maria (de naam werd voor het eerst gebruikt door het stadsbestuur en werd overgenomen door de landsregering) heeft in de loop van haar bestaan verschillende benamingen gehad. De naam „Willem-Maria” is geheel in onbruik geraakt.
Het Fort Willem-Maria diende in het begin als dwangburcht voor de stad. Het lag geheel in het water van de Aa en de Binnendieze. Een latere funktie van het uit vijf bastions bestaande gebouw was militaire gevangenis.
Het fort verloor in de tweede helft van de twintigste eeuw haar militaire funktie. Zij werd een hobby werkplaats voor de PTT, een oefenlokaal voor luidruchtige musici en bood gastvrijheid aan buitenlandse werknemers.
De afgelopen twee jaar is het gehele Citadelkompleks gerestaureerd en biedt het huisvesting aan het Rijksarchief in de provincie Noord-Brabant. Het is geen algehele restauratie van het oude Fort Willem Maria geworden. Gehandhaafd werd het tweehonderd jaar oude hoofdgebouw en een ouder kruithuisje. De muren van de bastions werden eveneens gerestaureerd. Het Rijksarchief heeft een rijk bezit, dat vele bescheiden omvat daterende van vóór 1637, het begin van de aanleg van het Fort Willem Maria.
De naam Willem Maria is ons enkel gebleven in de straatnaam in de Muntel, die inderdaad uitzicht biedt op het voormalige militaire vestingwerk.
|
1985 |
Henny MolhuysenStraat en naam : Willem Mariastraat.Brabants Dagblad donderdag 19 december 1985 (foto) |
1923 | Johan G. Barské (handelsreiziger) |
1928 | A. Jansen (kapper) |
1943 | T.F. van Schijndel (voetbalmaker) |
1943 | W.J. Meulenberg (bandwever) |
1928 | J. Hexspoor |
1943 | A.A. de Rooij (mach. bankwerker) |
1928 | P.H. Lamers |
1943 | P.W.J. Hofmans (scheepskapitein) |
1928 | A.P.M. van Straten |
1943 | M. Jonkergouw (fabr. arb.) |
1928 | W.P. van Beest |
1943 | J.H. Goossens (smid) |
1928 | J. de Vree |
1943 | F.J. Binken (contr. landb. crisiswet) |
1943 | A. de Vrieze (melkslijter) |
1928 | A. Visser |
1943 | A.A.W. Hütten (bankwerker N.S.) |
1928 | A.R. Jansen |
1943 | wed. T.P.M. Bartels-Stolzenbach |
1928 | R.H.Th. Hoogsteder |
1943 | P.G. Meijer (exp. knecht sigarenfabriek) |
1928 | J.L. Damen |
1943 | J.A.C. Heesakkers (sigarensorteerder) |
1928 | B. Koehof |
1943 | G.M. Neet (wegwerker) |
1928 | H.J.F. Verhaegen |
1943 | G.J. Tijink (slager) |
1943 | J.H.A. van Drunen (stucadoor) |
1943 | A.M.F. Zwakenberg |
1943 | J.M.L. Broeders (schoenfabrieksarbeider) |
1943 | Fr. v.d. Brandt (huisschilder) |
1943 | G.C. van den Heuvel (sigarenmaker) - G.W.T. Rovers (musicus) |
1943 | J.C. Leenders (reiziger in vleeschwaren en conserven) - J.J.M. Leenders (radiomonter) |
1943 | W. van der Heijden (magazijnknecht) |
1943 | J.G. van Liempt (boekdrukker) |
1943 | E.A. Otgens (loodgieter) |
1943 | wed. J.A. Teunissen-van Beek |
1943 | W.H. Schuit |
1943 | A. Eisses (telegraafwerker N.S.) |
1928 | P.H.M. van Wouden |
1943 | P.H.M. Hermse (boekbinder) - P.A. Welts (fotohandelaar) |
1923 | Herman E. Dingemans (handelsreiziger) |
1928 | H.E. Dingemans |
1943 | J.A. Trum (sous-chef) |
1928 | J.G. Barské |
1943 | L.M. Peters (sigarenmaker) |
1928 | A. Meijering - wed. L. Weijtjes |
1943 | W.J.A. Damen (magazijnknecht) |
5212 TH 1..29 5212 TJ 2..36